۱۷۰ سال پیش میرزا کریم فرزند میرزا کاظم وزیر و جد فریدالدوله گلگون مبارز انقلابی ضداستعمار همدان در دوران جنگ اول جهان‌گیر قصد سفر مکه را داشته است و از همین تصمیم یکی از موقوفات شهر همدان شکل می‌گیرد.
به گزارش رسامدیا، میرزا کاظم از وزرای دوران قاجار و دارای ثروت قابل توجهی بوده، پس از مرگ او بخشی از ثروتش به پسرش میرزا کریم می‌رسد که شامل یک کاروانسرا در بازار فرش فروشان همدان بوده است. در سال ۱۲۷۲ هـجری قمری میرزا کریم قصد سفر مکه را داشته و به همین علت تصمیم می‌گیرد وصیتی بکند. وصیت میرزا کریم امروز یکی از موقوفات شهر همدان را شکل داده که به نام موقوفه «میرزا کاظم» مشهور و معروف است.
کارشناس باستان شناسی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان همدان درباره این موقوفه می‌گوید: کاروانسرای میرزا کاظم یا میرزا کریم همان سیمای کهن دوران قاجار را حفظ کرده و دارای درِ چوبی قدیمی و ایوان‌ها و حجره‌های باصفای بازار کهن همدان است.
خسرو محمدی ادامه می‌دهد: فضای این کاروانسرا مملو از سکوت و آرامش و قدم زدن در آن حال و هوای دیگری دارد. داستان وقف این کاروانسرا نیز خواندنی است؛ زمانی که میرزا کریم تصمیم به سفر می‌گیرد اطرافیان و محارم خود را جمع می‌کند و توسط آقامحمدطاهر(روحانی مورد اطمینانش) وصیت نامه‌ای مفصل می نویسد.
به گفته او، در وصیت نامه میرزا کریم پس از حمد و ثنای خدا و نام و یاد ائمه اطهار(ع) و ذکر نسب و تبار واقف که با واژگان و جملاتی چون سلاله الاطیاب و الانجاب(از نسل پاکان، حلال زاده و نجیب زاده) و نخبه الاعاظم و زبده الاعیان مصطفوی و مرتضوی(از نسل بزرگان و ثروتمندان و سادات) به ذکر نام فرزندان او پرداخته شده که می‌باید پس از او عهده‌دار اجرای نیات پدر باشند.
محمدی اضافه می‌کند: فرزندان میرزا کریم، میرزا محمد اسماعیل و میرزا اسحاق نام داشتند، میرزا کریم در وصیت نامه خود برای نظارت بر وظایف پسرانش، دو خواهر و همسرش را به عنوان ناظر اعمال آنها تعیین کرده و از ایشان خواسته تا نیاتش را یک به یک برآورده کنند.
این پژوهشگر شرح می‌دهد: میرزا کریم کاروانسرای خود را تا قیامت دولت حقه یعنی ظهور حضرت مهدی(عج) وقف کرده و عین عمین عبارت را در وقف‌نامه خود آورده است. او در بخشی از وقف‌نامه می‌نویسد: «کاروانسرا را از بابت ثلث املاک موضوع(جدا) کرده، اصل آن را محبوس دارند تا ظهور دولت حقه و منافع آن را به مصارف مفصله در ذیل برسانند».
محمدی اضافه می‌کند: میرزا کریم نیات زیر را برای برآورده شدن تعیین کرد، متن کامل نیت او بدین شرح است؛ منافع سه سهم شود، بخشی به محارم و اقارب در صورت استحقاق و بخشی را سهم تعزیه‌داری حضرت حسین(ع) و اطعام عزاداران کنند.
به گفته او، میرزا کریم اول نزدیکان خود را از منافع موقوفه‌اش بهره‌مند کرده، پس از آن بخشی را صرف هزینه سفر خواهرش به مکه مکرمه کرده سپس بخشی را در راه حضرت اباعبدالله(ع) وقف کرده است تا از آن محل، عزاداری آن امام همام را بر پا دارند و عزاداران ایشان اطعام شوند.
محمدی در ادامه بیان می‌کند: اداره کل اوقاف استان همدان از ۱۷۰ سال پیش تا به امروز نیات آن مرحوم را اجرا و به داشتن چنین واقفین نیک اندیشی افتخار می‌کند.
کارشناس باستان شناسی اداره اوقاف همدان درباره ویژگی‌های معماری این بنا نیز می‌گوید: اصلی‌ترین ویژگی معماری کاروانسرای میرزا کاظم این است که یک کاروانسرای شهری است و با توجه به اینکه در بافت سنتی شهر همدان قرار دارد از لحاظ کارکرد، اصالت و شخصیت خاصی دارد.
به عقیده محمدی، شخصیت واقف کاروانسرای میرزا کاظم و نیت خیر او جایگاه این مکان را نسبت به بعضی از کاروانسراها که صرفاً محل کسب و کار است، متفاوت کرده و وجهه معنوی خاصی در کاروانسرا احساس می‌شود.
او با اشاره به اینکه علاوه بر میرزا کاظم پسرش میرزا کریم نیز دستی در کار خیر داشته است، ادامه می‌دهد: طی طرح پژوهشی که با دانشگاه بوعلی سینا در حال انجام است، درصدد هستیم کاربری متناسب و شایسته‌ای برای کاروانسرای فوق تعریف کنیم تا در آینده بهره‌بردای بهتری از آن شود.
محمدی اضافه می‌کند: به عنوان مثال یکی از طرح‌های پیشنهادی برای این محل هتل بوتیک یا سرای فرش همدان است، این طرح پژوهشی با هزینه ۴۰۰ میلیون ریالی در حال انجام است و کارگروهی از اوقاف و دانشگاه بوعلی تشکیل شده و روی این موضوع تمرکز کرده‌ایم تا تحولی در این محل ایجاد کنیم.
این پژوهشگر اظهار می‌کند: کاروانسرای میرزا کاظم از ابتدا محل دادوستد قالی بوده و در واقع هویت آن فرش است همچنین وضعیت فعلی بنا خوب است اما می‌تواند بهتر هم بشود.
کاروانسراها در گذشته یکی از شاخص‌های پیشرفت و رونق در شهرها به شمار می‌رفتند. شهر همدان نیز همانند دیگر شهرهای قدیمی ایران دارای چندین کاروانسرا با سراهای متعدد است که امروزه محلی برای معاملات اجناس متنوع هستند.
کاروانسرای میرزا کاظم، زیباترین و سالم‌ترین سرای همدان، در ضلع شرقی خیابان اکباتان واقع شده و در آن خرید، فروش و رفوگری فرش دستباف انجام می شود که البته این روزها همانند سایر هنرهای دستی در شرایط بد اقتصادی به سر می‌برد.
نمای آجری کاروانسرا، دالان‌های تو در تو و حجره‌های کوچک و زیبا در این مکان دیدنی، آنقدر دلچسب و دیدنی هستند که ببینده به سختی می‌تواند از تماشای آنها دست بکشد. معماری معمول کاروانسرای میرزا کاظم مانند دیگر کاروانسراهای‌های تجاری شامل یک حیاط مرکزی و دکان‌های پیرامون حیاط مرکزی در دو طبقه بوده است. دکان‌های طبقه پایین به عرضه کالا اختصاص داشته‌اند و حجره‌های طبقه بالا مخصوص استراحت و خواب کاروانیان بوده‌اند.
