وقف یکی از مسائل اجتماعی مهم در اسلام و مورد تأکید قرآن، پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) است و در جهان نیز اموال وقفی بیشتر متمرکز بر خدمات آموزشی و بهداشتی است، اما امروزه به دلایلی از جمله دخالت دولتها، این مسئله در قیاس با گذشته با کاهش مواجه شده است.
به گزارش رسامدیا؛ وقف به معنی حبس و منع است و در اصطلاح به عقدی گفته میشود که نتیجه آن، ایستایی اصل و رهایی منافع آن است. وقف از مسائلی شمرده میشود که مستقیماً با جوامع بشری در ارتباط است و پیش از اسلام نیز در میان همه ادیان غرب و شرق رواج داشت. مثلاً اداره امور معابد، صومعهها، آتشکدهها، کاهنان و موبدان از منافع وقف انجام میشد. در ایران پیش از اسلام نیز وقف وجود داشت و اقوام آریایی به خصوص ایرانیان موقوفات و نذورات بسیاری برای اداره امور معابد خود داشتند.
جايگاه وقف در اسلام
وقف در اسلام، موضوعی اعتقادی است و جایگاه اداری و اجرایی ندارد؛ زیرا موضوعی کاملاً اعتقادی است و با عقاید افراد در ارتباط است و پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بر این موضوع تأکید بسیاری کردهاند. همچنین در قرآن کریم نیز آیاتی هست که بر اهمیت وقف تأکید کرده است. مانند: «وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ» (و هر مالى را كه انفاق كنيد (پاداش آن) به طور كامل به شما داده خواهد شد و ستمى بر شما نخواهد رفت) (بقره/۲۷۲) یا «لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» (هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد تا از آنچه دوست داريد انفاق كنيد) (آل عمران/۹۲).
زمینههای استفاده از وقف
«سیدمراد سلامه»، مدرس، خطیب و امام جماعت در وزارت اوقاف مصر، در بخشی از مقاله خود با عنوان «جایگاه وقف در اسلام؛ اهداف و زمینهها» به موارد کاربرد وقف پرداخته است. وقف در جنبههای مختلفی به کار گرفته میشود که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱ ــ استفاده از وقف به منظور حفظ دین؛ این مسئله شامل وقف اسلحه، قرآن، کتاب، مساجد، زاویه (مکانهای آموزش دینی)، انجمنهای دینی، مدارس و آموزشگاهها میشود.
۲ ــ استفاده از وقف به منظور حفظ آبرو و نسل: از طریق اوقاف میتوان امکان ازدواج را برای جوانان مهیا و وسایل مورد نیاز ازدواج آنها را فراهم کرد و مخارج مجلس عروسی آنها را نیز تأمین کرد.
۳ ــ کمک به فقرا و نیازمندان: وقف زمین، آب و اموال برای تأمین مایحتاج نیازمندان و کمک به فقرا یکی دیگر از موارد استفاده وقف است.
۴ ــ استفاده از وقف در امور آموزش: استفاده از اموال وقف برای آموزش و در خدمت به علما و دانشآموزان.
۵ ــ استفاده از وقف در مسائل بهداشتی: از اموال وقف و اوقاف میتوان در ساخت و تجهیز بیمارستانها و درمانگاهها استفاده کرد.
۶ ــ استفاده از وقف برای کمک به حیوانات: به منظور کمک به حیوانات مثلا غذا دادن به حیوانات گرسنه و نجات آنها از مرگ و گرسنگی میتوان از اموال وقفی استفاده کرد.
دلایل کاهش وقف
با وجود اهمیت وقف و نقش بارز آن در شکوفایی تمدن اسلامی در جهان معاصر در کشورهای اسلامی شاهد روند رو به کاهش این موضوع هستیم. پایگاه اطلاعرسانی الالوکه در مقالهای با عنوان «وقف در جهان اسلام» به بررسی مهمترین دلایل این مسئله پرداخته است:
۱- دخالت دولت: این موضوع را از چند جنبه میتوان بررسی کرد:
الف) تسلط دولت بر اموال وقفی
ب) مدیریت دولتی وقف
ج) قرار دادن مالیات و هزینه برای امور وقفی در بعضی از کشورها
۲- قوانین وقف: در بعضی از کشورها تعدادی قوانین برای وقف اعمال شده که بیشتر آنها با طبیعت وقف به عنوان یک عمل مردمی مخالفت دارد و دست دولت را در مسئله وقف بیشتر باز میکند و اوقاف جدید را برای مسلمانان دشوار میکند. البته در بعضی از کشورهای اسلامی نیز قوانین خاصی برای وقف وجود ندارد.
۳- کاهش اقبال عمومی به وقف: یک بررسی کلی نشان میدهد که بیشتر وقفیات کنونی مربوط به گذشتگان ماست؛ یعنی اوقافی است که نسلهای گذشته انجام دادهاند. اما در روزگار معاصر به دلیل دخالت بعضی از دولتها و وضع قوانین مربوط به وقف، استقبال مردم از این موضوع کم شده و بسیاری از مردم این موضوع را وظیفه دولت میدانند در حالی که اصلاً و ذاتاً موقف، یک فعالیت مردمی است.
۴ ــ سود کم امور وقفی: این مسئله نتیجه دخالت دولتها است که ناتوانیاش را در اداره شرکتهای بخش عمومی ثابت کرده است با این وجود همچنان پروژههای وقفی بسیار بزرگ توسط دولت انجام میشود.
۵ ــ از بین رفتن برخی از اموال وقفی: در بعضی از کشورها برخی از کارمندان با خیانت نسبت به اموال وقفی، موجب از بین رفتن این اموال میشوند. علاوه بر این نبود یک لیست دقیق از اموال وقفی در بعضی دیگر از کشورها، موجب میشود که این اموال به مرور زمان از بین بروند.
۶ ــ عدم شفافیت: انتشار اطلاعات درباره مدیریت مالی اموال وقفی و تصرف در درآمدهای موجود، موجب کم شدن تمایل مردم به وقف میشود و این مسئله مدیریت وقف و اموال وقفی از سوی مردم را کم میکند.
۷ ــ آگاهی اندک مسلمانان نسبت به اهمیت وقف و میزان نیاز به آن: مسلمانان در دنیای معاصر اطلاعات چندانی نسبت به وقف و فواید و اهمیت آن ندارند. این در حالی است که مبلغان و علمای دین باید این مهم را برعهده بگیرند یا از طریق رسانههای مختلف مانند روزنامه، رادیو، تلویزیون و اینترنت به مردم در این زمینه اطلاعرسانی شود.
۸ ــ شکاف بین وقف و جمعیتها و مؤسسات خیریه: معروف است که وقف در اصل برای حمایت مؤسسات آموزشی، بهداشتی و اجتماعی به وجود آمده است. اما از ابتدای قرن ۲۰ تا نیمه آن از زمانی که دولتها اداره اوقاف را برعهده گرفتند، ارتباط بین وقف و این مؤسسات کم شد. این در حالی است که اهمیت وقف در این است که به اهداف مؤسسات ملی کمک کند و ارتباط مستقیمی با شهروندان داشته باشد. اخیراً در برخی از کشورها تلاشهایی در جهت تقویت وقف و احیای آن انجام شده که مهمترین آنها بدین شرح هستند:
۱ ــ تأسیس صندوقهای وقفی در بعضی از کشورها مانند کویت و قطر.
۲ ــ تجربه سهامهای وقفی به منزله ابزاری برای جمعآوری اموال برای اوقاف جدید در بعضی از کشورها همچون عمان، قطر، کویت و امارات.
۳ ــ تأسیس برخی مؤسسات خیریه شخصی ومؤسسات دیگری که بر پایه وقفیات خیرین اداره میشود. مثل مؤسسه «الشیخ زاید بن سلطان» در امارات و مؤسسه «عبدالحمید شومان» در اردن و مؤسسه خیریه «إقرأ» که مجموعه «دله البرکه» آن را در «جده» عربستان تأسیس کرده است.
۴ ــ تأسیس هیئت بینالمللی اوقاف در بانک توسعه اسلامی در شعبه جده.
۵ ــ تأسیس دبیرکلی اوقاف در کویت.
فرهنگ وقف در آمریکا و اروپا
فرهنگ «وقف» معمولا در کشورهای مختلف جهان اعم از کشورهای مسلمان و غیرمسلمان وجود دارد، به طوری که بهعنوان مثال در دو کشور اروپایی فرانسه و انگلستان، مراکزی همچون مدارس و بیمارستانها وجود دارد که به وسیله اموال افراد متوفی ساخته شده و از آن نگهداری میشود. در قوانین فرانسه و انگلستان به وقف و جهات مختلف آن اشاره شده است.
در کشور آمریکا نیز بیش از ۳۲۰۰ مؤسسه خیریه عامالمنفعه با سرمایههای کلان نشان از وقف در این کشور وجود دارد که حتی بعضی از این مؤسسات شهرت جهانی دارد، مانند فورد (تاسیس ۱۹۳۶میلادی)، جانسون (تاسیس۱۹۷۰میلادی)، راکفلر (تاسیس ۱۹۰۰ میلادی)، کارنگی (تاسیس ۱۹۰۶ میلادی) و در کشور آمریکا بیش از ۲۰ هزار بنیاد موقوفه وجود دارد که با اهداف نیکوکارانه فعالیت میکنند.
یکی از موفقترین بنیادهای خیریه معاصر در آمریکا بنیاد «مک آرتور» است؛ در آمریکا بنیادهای خیریه و عامالمنفعه به جای کمک کردن مستقیم به فقرا و مستمندان در طرحهای مربوط به ریشه کن کردن فقر و محرومیت سرمایهگذاری میکنند.
کشور آلمان فدرال نیز یکی از کشورهایی است که موقوفات در آن خیلی زیاد است و در این کشور وقف طوری تنظیم میشود تا نسلها و قرون متمادی پایدار و استوار بماند؛ در آلمان وقف کردن کاری محبوب و مردمپسند است.
یکی از واقفان بزرگ که شهرت جهانی دارد، دانشمندی به نام «آلفرد نوبل» است؛ وی سوئدی بوده و دینامیت را اختراع کرده است.
این دانشمند تمام اموالش را وقف و اهدای جوایز به دانشمندان کرد، همچنین قسمتی از اموالش را وقف صلح و دوستی و حقوق بشر کرده بود.
در کشور بلژیک نیز همچون آمریکا و سایر کشورهای اروپایی بنیادهای خیریه تأسیس شده است که در حوزههای مختلف محیط زیست و اطلاعرسانی، خدمات بهداشتی و اجتماعی و برنامه چشمانداز آینده فعالیت میکنند.
وقف در کشورهای عربی
در مصر باستان املاکی را بر خدایان، معبدها و مقبرههای بزرگان اختصاص میدادند تا درآمد آنها به مصرف مراسم ویژه در معابد و مقبرهها و نگهداری، تعمیرات و نوسازی این اماکن برسد، اما در حال حاضر در مصر موقوفات زیادی در زمینههای عامالمنفعه وجود دارد که مردم از آنها بهره میبرند.
روش وقف در عراق بعد از جریان عاشورا دگرگون شد و مردم عراق به صورت پنهانی از ترس تعدی حاکمان ظلم و جور، املاک و اموالی را وقف بر مقابر و آرامگاهها و ضرایح مطهر ائمه اطهار(ع) میکردند تا از آنها حفظ و نگهداری شود.
همچنین، موقوفات زیادی در کشور یمن وجود دارد از جمله وقف جهت سرپناه مسافران، آب انبارها، چاهها در کنار جادههایی خارج از شهرها، کمک به ازدواج، موقوفات به علما و مصارف دیگر.
علاوه بر این، در کشور کویت صندوقهایی وقف شده که به نیازهای اجتماعی مردم پاسخ میدهند؛ از جمله صندوقها میتوان به صندوق وقف معلولان، صندوق وقف فرهنگ، صندوق وقف قرآن، صندوق وقف جهت توسعه علمی، صندوق وقف حمایت از خانواده، صندوق وقف مساجد و صندوق وقف کویت برای همیاری اسلامی اشاره کرد.
وقف در تانزانیا
در کشور تانزانیا مؤسسات دینی، امور خیریه وقف را بر عهده دارند و مؤسسات باید در وزارت دادگستری در بخش ثبت شرکتها ثبت شوند و مؤسسات میتوانند از دولت امکانات بگیرند؛ از جمله این امکانات عبارتاند از:
۱ــ تمام بناها و ساختمانهای وقفی و خیریه از مالیات معاف هستند.
۲ــ واردات و صادرات مؤسسات خیریه و عامالمنفعه برای راه اندازی و اداره طرحها و برنامههای خود در صورت وارد کردن هر نوع کالا از پرداخت حقوق گمرکی معاف هستند.
۳ــ مؤسسات خیریه در صورت انجام فعالیتهای اقتصادی در جهت توسعه برنامههای خیریه، از پرداخت مالیات بر درآمد نیز معاف هستند.
در بیشتر کشورهای جهان بنیادها یا صندوقهای عامالمنفعه وجود دارد که ما در اینجا فقط برای نمونه به بعضی از آنها اشاره کردیم.
احمد سبحانی، سفیر اسبق ایران در ونزوئلا، درباره سنت وقف در بین مردم کشورهای آمریکای لاتین بیان کرد: وقف جایگاه ویژهای در این کشورها دارد و این در حالی است که نحوه وقف کردن در کشورهای آمریکای لاتین با ایران متفاوت است.
وی با بیان این که کشورها برای فعالیت در زمینه وقف، مردم به ایجاد انجمنهای خیریه میپردازند و در اقدامی دیگر صدقات جاریه دارند که میتوان نام این اقداماتشان را وقف گذاشت، گفت: مردم این کشورها در کنار صدقات جاریه و احداث انجمنهای خیریه، بخشی از اموالشان که به صورت مملوکات است را نیز میبخشند.
احمد سبحانی با اشاره به اینکه وقف به دین خاصی تعلق ندارد، اظهار کرد: این سنت بالذات به بشر اختصاص دارد، چرا که انسان در هر جایی از جهان که باشد دوست دارد بخشی از اموال و دارایی خود را بین نیازمندان تقسیم کند.