ربع رشیدی متعلق به خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، یکی از چهره‌های شاخص علم طب و سیاست در دوره چیرگی مغول‌ها بر ایران(قرن هفتم و هشتم) است. در زمانی که همه به دنبال کسب منفعت و قدرت از حاکمان ایلخانی بودند، او با کنار زدن مخالفانش پزشک و وزیر دربار ایلخانی بود و ارادت خاصی به فرهنگ ایران داشت.
خواجه ابتدا یهودی بود اما بعد مسلمان شد و از ارادتش به علم و فرهنگ کاسته نشد. وقتی به مقام وزارت رسید، اوضاع سیاسی و فرهنگی ایران در حساس ترین حالت‌ها قرار داشت و در همین دوره(حدود ۷۰۰ سال پیش) بود که تصمیم گرفت تا برای جلوگیری از نابودی گنجینه‌های گرانبهای تحقیقات و کتاب‌های تاریخی، فرهنگی و علمی، یک مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی که موسوم به دانشگاه امروزی و حتی فراتر از آن است دایر کند که نام آن نیز ربع رشیدی بود.
ربع رشیدی در حومه شهر تبریز (پایتخت سلسله ایلخانان) به دلیل داشتن چهار دانشکده (چهار در عربی به معنای ربع است) و سایر امکاناتی چون کتابخانه، دارالایتام، مسجد، بیمارستان، کارگاه‌ها و … مرکزی منحصر به فرد و هم تراز با مراکز علمی مطرح دنیا قلمداد می‌شد و یک شهر علمی برای خود بود و خواجه رشید نیز برای فعالیت آن از هیچ چیزی کم نمی‌گذاشت.
خواجه برای تداوم فعالیت این مرکز ارزشمند، دارایی‌های بسیاری از شهرهای مختلف را که در دوران وزارت به دست آورده بود، وقف کرد که تنها یک نسخه خطی از این وقفنامه در دنیا موجود است و آن هم در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود.
در ادامه زندگی بر وفق مراد خواجه نبود و مخالفت‌های سیاسی و توطئه‌های مختلف باعث شد تا خواجه با اتهام توطئه علیه پادشاه به قتل برسد. بنا بر قانون آن زمان حکومت‌های مغول نیز خانواده و بستگان خواجه رشید نیز به قتل رسیدند و اموال و دارایی‌هایشان به غارت رسید که یکی از فاجعه بارترین این اقدام، غارت و ویرانی مرکز علمی ربع رشیدی بود. به طوری که هیچ چیزی جز دیوارها و ویرانه‌های این مجموعه باقی نماند.
می‌توان گفت تنها چیزی که خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی برای نسل‌های بعدی حتی بعد از گذشت ۷۰۰ به یادگار گذاشته است، وقفنامه ارزشمند ربع رشیدی است.
این وقفنامه که گستره آن به چندین استان کشور و سایر ممالک همسایه می‌رسد(هشت استان و شش کشور)، یک دفتر حسابداری جامع با جزئیات تمام و کمال است که در طول دوران‌های گذشته، ادیبان و بزرگان بسیاری بر سندیت آن شهادت داده‌اند.
نسخه اصلی وقفنامه ربع رشیدی با خط نسخ و ثلث
بر این اساس اکبر تقی پور، کارشناس مسئول آزمایشگاه مرمت و نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز در خصوص این نسخه گرانقدر تاریخی، به ایسنا، می‌گوید: نسخه اصلی وقفنامه ربع رشیدی با خط نسخ و ثلث توسط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی و حاکم وقت تبریز نوشته شده است.
وی می‌افزاید: کاغذ این وقفنامه ۳۸۲ صفحه‌ای از نوع خانبالغ بوده و موضوع آن مربوط به اموال و دارایی‌های منقول و غیرمنقول خواجه در شهرهای مختلف ایران (از جمله تبریز، اصفهان، مراغه، یزد، شیراز) و کشورهای عراق، ترکیه و سوریه است.
وی خاطرنشان می‌کند: تک به تک مشخصات اموال، نحوه تقسیم بندی، محل خرج آورده‌های آن اموال و نحوه تقسیم سود آن بین افراد مختلف به صورت دقیق در این وقفنامه عظیم آمده و به نوع خود گنجینه ارزشمند و نظام کامل حسابداری محسوب می‌شود.
تقی پور می‌گوید: انواع بیمارستان‌ها، محلات، دکان‌ها، مساجد، واحدهای مسکونی، باغات، کارگاه‌ها و … در این وقفنامه آمده و گستره آن بسیار زیاد است. علامه حلی نیز برای گواهی اصالت آن در یکی از صفحات وقفنامه شهادت داده است.
وی در خصوص زمان نگه داری این وقفنامه در کتابخانه مرکزی تبریز، می‌افزاید: این گنجینه ارزشمند سال‌ها در اختیار خانواده ذکاءالدوله سراج میر بود و حدود ۷۰ سال پیش ایرج افشار، عبدالعلی کارنگ و مجتبی مینوی این خانواده را راضی کردند تا وقفنامه خواجه را جهت حفظ آن برای نسل‌های آتی به کتابخانه اهدا کنند.
وی تاکید می‌کند: این وقفنامه اولین اثر ثبت شده از ایران در حافظه جهانی یونسکو است.
وقف موقوفه ربع رشیدی با نیت “علم الادیان و علم الابدان”
حجت الاسلام والمسلمین سید شهاب الدین حسینی، مدیرکل اوقاف و امور خیریه آذربایجان شرقی در خصوص نیت خواجه رشید برای موقوفاتش، می‌گوید: دو نیت عمده خواجه رشیدالدین همدانی در موقوفه ربع رشیدی “علم الادیان و علم الابدان” است.
وی می‌افزاید: خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی یکی از حکما، مفاخر، مفسرین و طبیبان حاذق قرن هفتم هجری بوده و یک دانشگاه عظیم وقفی را با ۱۲ هزار دانشجو از ایران و کشورهای مختلف در تبریز بنیان گذاشته و مجموعه ابواب البرّی در خیابان عباسی تبریز احداث کرده و مجموعه‌های متعددی را در سال ۷۰۳ هجری قمری وقف اداره این مجموعه کرده است.
وی خاطرنشان می‌کند: خواجه رشیدالدین با دو نیت اصلی این مجموعه را وقف کرده که هزینه علم الابدان و علم الادیان شود و در درون وقف نامه نیت مجددی را قرار داده که اگر این ابواب البر در شهر تبریز از بین رفت و اگر به جای این مجموعه، جایگاه دیگری بنا شد، هزینه‌ی آنجا شود و اگر جایگاه دیگری تاسیس نشد، نیتی را در وقف نامه تدوین کرده که هزینه طلاب علم، مرضی، فقرا و مساکین شود.
حسینی با اشاره به این‌که این موقوفات در هشت استان موجود است، عنوان کرد: با پیگیری‌هایی که صورت گرفته اداره‌ای برای احیای موقوفات ربع رشیدی در تبریز با عنوان اداره ناحیه چهار ایجاد شده که به موقوفات و دبیرخانه کشوری ربع رشیدی با مسئولیت آذربایجان شرقی برای احیای املاک وقفی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی می‌پردازد.
